امین کاوه
طالبان در یک سال گذشته محدودیت‌های گسترده‌‌ای را علیه رسانه‌ها و کارمندان رسانهای در افغانستان وضع کرده‌اند. این گروه علاوه بر اعمال محدودیت در عرصه اطلاع‌رسانی، از شکنجه، بازداشت، تهدید خبرنگاران و کارمندان رسانهای نیز دست نکشیده‌اند. در جریان یک سال و اندی، علاوه بر تحدید گردش آزاد اطلاعات، سرکوب آزادی بیان، سانسور و خفقان، فشارهای مضاعفی چون مسدود کردن دامنه‌های انترنتی، کنترل و اعمال نفوذ در سیاست رسانهای و تولید محتوا را نیز در دست گرفته‌اند. با این حال، سازمان ملل متحد گفته است که رسانه‌ها در افغانستان با محدودیت و فقدان منابع مواجه‌اند و برای حفاظت از آزادی رسانه‌ها به یک چهارچوب روشن نیاز است. بخش زنان این سازمان محدودیت‌های اعمال‌شده علیه رسانه‌ها را نشان از سرکوب سیستماتیک دانسته و گفته است که همه قانون‌های حفاظت و حمایت از روزنامه‌نگارن لغو شده است. روزنامه ۸صبح نیز براساس روزشمار وقایع رسمی، دریافته است که در دو ماه پسین، علاوه بر بازداشت خبرنگاران و کاربران، فشارهای شدیدی بر رسانه‌ها اعمال شده است.
در این گزارش به وقایع ثبت شده از وضعیت آزادی بیان و رسانه‌ها در جریان دو ماه گذشته در کشور، پرداخته شده است. احتمال می‌رود که بازداشت‌ها، شکنجه‌ها و موارد بیشتری از سوی طالبان علیه خبرنگاران و رسانه‌ها اعمال شده باشد که به دلیل فضای بسته و ترس از طالبان، پوشش خبری نیافته باشد. این گزارش از ۲۵ اسد تا آخر میزان حوادث رسانهای را که بازتاب یافته، تحت پوشش قرار داده و دریافته است که در جریان دو ماه گذشته فشارهای شدیدی علیه رسانه‌ها وضع شده است. حتا در مواردی، شماری از مدیران و کارمندان رسانهای مجبور شده‌اند کشور را ترک کنند.
طالبان در یک سال گذشته پیوسته علیه رسانه‌ها محدودیت وضع کرده‌اند. آن‌ها علاوه بر خبرنگاران و رسانه‌ها، کاربران رسانه‌های اجتماعی را نیز مورد بازرسی و شکنجه قرار داده‌اند. این گروه در قندهار روز سه‌شنبه، ۲۵ اسد، با نشر خبرنامه‌ای، گفت که مردی به نام غلام‌محمد را که خلاف آنان مطالبی در شبکه‌های اجتماعی نشر می‌کرد، بازداشت کرده و او را با ثبوت به ارگان‌های عدلی و قضایی‌شان سپرده است.
طالبان در جریان دو ماه گذشته علاوه بر بازرسی گوشی‌های همراه کاربران رسانه‌های اجتماعی و بازداشت آنان، روز چهارشنبه، ۲۶ اسد، در منطقه شیرپور کابل، ایورشیرر، روزنامه‌نگار و فلم‌ساز امریکایی و فیض‌الله فیض‌بخش، همکار او را بازداشت کردند. دفتر کمیته حفاظت از خبرنگاران در نیویارک، روز جمعه، ۲۸ اسد، با نشر بیانیه‌ای تأیید کرد که استخبارات طالبان این دو تن را بازداشت کرده بودند. کارلوس مارتینز، مدیر برنامه کمیته محافظت از خبرنگاران در نیویارک، در آن زمان گفته بود: «فشار فزاینده طالبان و افزایش بازداشت روزنامه‌نگاران و کارمندان رسانه‌ها، از جمله بازداشت فلم‌ساز امریکایی، ایورشیرر و همکارش فیض‌الله فیض‌بخش، نشان‌دهنده نبود تعهد این گروه به اصل آزادی مطبوعات در افغانستان است.»
طالبان به تداوم بازرسی تلفن‌های شهروندان، روز پنج‌شنبه، ۲۷ اسد، با ایجاد ایست‌های بازرسی، گوشی‌های همراه شماری از باشنده‌گان ولایت پنجشیر را بررسی کردند. این افراد در صحبت با روزنامه ۸صبح تأیید کردند که طالبان کوچک‌ترین اعتنایی به حریم خصوصی آنان ندارند. طالبان با ایجاد ایست‌های بازرسی در منطقه پای‌مزار گل‌بهار، از نواحی ولسوالی جبل‌السراج ولایت پروان، عکس‌ها و نوارهای تصویری شخصی شهروندان را بررسی کردند.
بربنیاد ثبت وقایع رسانهای روزنامه ۸صبح، طالبان به ادامه بازداشت کارمندان رسانهای، شنبه‌شب، ۵ سنبله، امید عظیمی، مدیر مسوول رادیو سماع را در ولایت غزنی بازداشت و سپس لت‌وکوب کردند. استخبارات طالبان به او هشدار داده است که پس از این نباید در رسانه‌ها وظیفه اجرا کند. این گروه او را پس از لت‌وکوب، نیمه‌های همان شب در حالت بیهوشی به شفاخانه انتقال داده بود.
طالبان در کنار بازداشت و شکنجه خبرنگاران، علیه کار رسانهای نیز محدودیت وضع کرده‌اند. ریاست‌های اطلاعات و فرهنگ طالبان در ولایت‌ها، با اعمال فشارهای مضاعف مانع گردش آزاد اطلاعات و نشر و پخش آن شده‌اند. حبیب‌الله الهام، رییس اطلاعات و فرهنگ طالبان در نیمروز، روز دوشنبه، ۷ سنبله، در دیدار با خبرنگاران این ولایت، گفت که بدون اجازه ریاست اطلاعات و فرهنگ این گروه، خبری را نشر نکنند؛ اقدامی که پیش از آن نیز بارها از سوی خبرنگاران محلی در ولایت‌ها گزارش شده بود.
طالبان در هرات چندین تن را به دلیل تصویربرداری بازداشت و لت‌وکوب کرده‌اند. شماری از باشنده‌گان هرات در صحبت با روزنامه ۸صبح گفته‌اند که این گروه روز جمعه، ۱۱ سنبله، پس از یک انفجار، شماری از باشنده‌گان این ولایت را در نزدیکی شفاخانه حوزه‌‌ای هرات بازداشت و لت‌وکوب کرده‌اند. این افراد می‌خواستند از محل انفجار تصویربرداری کنند.
براساس روزشمار وقایع روزنامه ۸صبح، در منطقه گازرگاه هرات، محل رویداد انفجار، نیز طالبان چند تن را به دلیل تصویربرداری لت‌وکوب کرده و تلفن‌های‌شان را گرفتند و نیز چندین تن را به دلیل تصویربرداری با خود به حوزه‌های امنیتی بردند. همچنان محافظان رییس اطلاعات و فرهنگ طالبان در هرات روز یک‌شنبه، ۱۳ سنبله، اسماعیل آزاد، گزارشگر تلویزیون محلی صلح در این ولایت را در جریان پوشش مراسم خاک‌سپاری مولوی مجیب‌الرحمان انصاری، با سیلی زده و به خبرنگاران اجازه پوشش خبری و ورود به شفاخانه حوزوی هرات را نداده‌‌اند.
بازداشت، شکنجه و بی‌سرنوشتی خبرنگاران هیچ روزنه‌ای باقی نگذاشته است. منابع روز پنج‌شنبه، ۱۷ سنبله، به روزنامه ۸صبح تأیید کرده‌اند که عبدالحنان محمدی، خبرنگار ولایتی، همه‌روزه از سوی استخبارات طالبان در زندان کاپیسا شکنجه شده و پس از این تاریخ به ریاست ۴۰ استخبارات این گروه در کابل منتقل شده است. طالبان عبدالحنان محمدی را در ۲۲ جوزای سال جاری، هنگام تهیه گزارش بازداشت کرده بودند. در آن زمان خانواده آقای محمدی گفته بود که او به دلیل اطلاع‌رسانی، از سوی استخبارات طالبان بازداشت شده است.
طالبان افزون بر این‌که به خبرنگاران و رسانه‌های آزاد اجازه فعالیت نمی‌دهند، آن عده از خبرنگاران و رسانه‌هایی را که به رغم فشارهای گسترده این گروه، حاضرند مطابق پالیسی رژیم طالبان رفتار کنند، نیز با خطر شکنجه، بازداشت و منع دسترسی به اطلاعات مواجه ساخته‌‌اند. طالبان روز یک‌شنبه، ۲۰ سنبله، زمانی که در یک نشست مشورتی در شهر مزارشریف، مرکز ولایت بلخ، اشتراک کرده بودند، مسوولان ریاست اطلاعات و فرهنگ این گروه خبرنگاران را از این نشست بیرون کردند. این در حالی بود که خبرنگاران از سوی برگزارکننده‌گان این نشست مردمی دعوت شده بودند. این خبرنگاران از افزایش محدودیت‌ها در برابر کارشان ابراز نگرانی کرده و گفته‌اند که طالبان با آنان سلیقه‌ای برخورد می‌کنند.
بربنیاد روزشمار وقایع روزنامه ۸صبح، طالبان روز شنبه، ۱۹ سنبله، هشت خبرنگار محلی را در پکتیا بازداشت کرده بودند. منابع محلی در آن زمان به روزنامه ۸صبح گفته بودند که به دنبال نشر خبرهای اعتراض دانش‌آموزان دختر در این ولایت، طالبان هشت خبرنگار محلی را برای چندین ساعتی بازداشت کرده و زیر بازجویی قرار داده بوده‌‌اند. طالبان وسایل خبرنگاری و گوشی‌های همراه خبرنگاران را مورد بررسی قرار داده و به خبرنگاران گوش‌زد کرده بودند که پس از این در نشر خبرهای‌شان در مورد این گروه محتاط باشند.
خبرنگاران و رسانه‌ها علاوه بر فشارهای ریاست‌های اطلاعات و فرهنگ و استخبارات این گروه، با اعمال محدودیت‌های کارمندان امر به معروف و نهی از منکر آن‌ها نیز مواجه‌اند. طالبان روز دوشنبه، ۲۸ سنبله، در دیدار با خبرنگاران ولایت فراه گفته‌اند که همه کارمندان رسانه‌ها خود را به روش‌های پیامبر اسلام آراسته کنند. آن‌ها همچنان گوش‌زد کرده‌اند که نشر و پخش موعظه‌های عالمان دین را در اولویت قرار دهند.
طالبان در کابل نیز به وضع محدودیت علیه رسانه‌ها ادامه داده‌اند. منابع در رسانه‌های تصویری کابل روز دوشنبه، ۴ میزان، به روزنامه ۸صبح گفته‌اند که طالبان محدودیت‌های تازه‌ای بر مجریان برنامه‌های این رسانه‌ها وضع کرده‌اند. بربنیاد معلومات منابع، طالبان به‌تازه‌گی به مدیر‌مسوولان رسانه‌های دیداری دستور داده‌اند که مجریان دختر و پسر پس از این نمی‌توانند برنامه‌های مشترک را اجرا کنند و نیز مصاحبه‌های زنان پس از این با چهره پوشیده ضبط و نشر شود. طالبان به وضع این محدودیت‌ها اکتفا نکرده و به رسانه‌ها گوش‌زد کرده‌اند که پس از این مهمانان بحث‌های سیاسی را آنان (طالبان) معرفی خواهند کرد.
این گروه در جریان دو ماه گذشته علاوه بر سخت‌گیری‌ها و وضع قیود سخت‌گیرانه علیه رسانه‌ها که حتا کارمندان رسانهای را به ترک کار واداشته است، حق پوشش رسانهای اعتراض‌های زنان را نیز از رسانه‌ها گرفته‌اند. طالبان روز شنبه، ۹ میزان، شماری از کارمندان رسانهای را به دلیل پوشش اعتراض‌های زنان، لت‌وکوب کردند. شماری از این خبرنگاران به روزنامه ۸صبح گفته‌اند که طالبان دوربین‌ها و تجهیزات کاری آنان را ضبط کرده‌اند. آنان می‌خواستند تجمع اعتراضی‌ای که قرار بود در برابر شفاخانه محمد‌علی جناح در کابل، جایی که زخمیان رویداد آموزشگاه کاج در آن بستری بودند، برگزار شود را پوشش خبری بدهند.
از سویی هم، طالبان روز دوشنبه، ۱۱ میزان، اعلام کردند که دامنه انترنتی روزنامه ۸صبح و زاویه مدیا را به دلیل پخش و نشر «مطالب توهین‌آمیز علیه طالبان» مسدود کرده‌اند.
با این حال در تازه‌ترین مورد، طالبان در قندهار مسوول رادیو صدای ملت، یک خبرنگار محلی و یک ممثل را بازداشت کرده‌اند. منابع روز یک‌شنبه، ۱ عقرب، به روزنامه ۸صبح گفته‌اند که بسم‌الله وطن‌دوست، مسوول رادیو صدای ملت، شیراحمد نوری، خبرنگار محلی و عطاالله زر، ممثل، از سوی این گروه بازداشت شده‌اند. منابع می‌گویند که شیراحمد نوری به اتهام فعالیت رسانهای خلاف طالبان، از محل وظیفه‌اش بازداشت شده و همچنان بسم‌الله وطن‌دوست از خانه‌اش گرفتار شده است. براساس معلومات منابع، عطاالله زر از بازار بازداشت شده است. از سرنوشت آنان تاکنون اطلاعی در دست نیست. مسوولان مطبوعاتی طالبان می‌گویند که عطاالله زر به دلیل جرایم جنایی و بسم‌الله وطن‌دوست به دلیل درگیری با جنگ‌جویان این گروه بازداشت شده است، اما در مورد شیراحمد نوری چیزی نگفته‌اند.
در کنار این‌همه، به‌تازه‌گی یک صفحه جدید در توییتر به فعالیت آغاز کرده و خبرهای شماری از رسانه‌ها از جمله روزنامه ۸صبح و تلویزیون افغانستان انترنشنال را به‌عنوان «خبر جعلی» معرفی می‌کند. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، مطالب این صفحه را به اشتراک می‌گذارد. شماری از کارشناسان رسانهای که نمی‌خواهند نامی از آنان در گزارش ذکر شود، به این باورند که این اقدام از سوی سخنگویان طالبان صورت گرفته و این جنگ تازه آنان علیه رسانه‌ها است. به گفته آنان، این گروه زیر عنوان «خبرهای جعلی» از راه‌های گوناگونی مانع اطلاع‌رسانی آزاد، مستقل و بی‌طرف می‌شوند و هیچ قانونی هم وجود ندارد که آنان را در این زمینه پاسخگو سازد.
رسانه‌ها زیر چماق سانسور و بی‌قانونی
قانون اساسی نظام جمهوری، آزادی بیان و مطبوعات را در کشور تضمین کرده بود. در ماده ۳۴ این قانون، آمده است: «آزادی بیان از تعرض مصون است. هر افغان حق دارد فکر خود را به وسیله گفتار، نوشته، تصویر و یا وسایل دیگری با رعایت احکام مندرج این قانون اساسی اظهار نماید.» این ماده قانون اساسی همچنان تصریح کرده است که هر شهروند افغانستان می‌تواند به طبع و نشر مطالب «بدون ارایه قبلی آن به مقامات دولتی» اقدام کند.
از سوی دیگر قانون رسانه‌های همه‌گانی نیز «تأمین حق آزادی فکر و بیان و تنظیم فعالیت رسانه‌های همه‌گانی» را در کشور تضمین و تسهیل کرده بود. «حمایت و تضمین حق آزادی فکر و بیان»، «حمایت از حقوق ژورنالیستان و تأمین شرایط فعالیت آزاد رسانه‌ها»، «ترویج و انکشاف رسانه‌های همه‌گانی، آزاد، مستقل و کثرت‌گرا» و «رعایت اصل آزادی بیان و رسانه‌های همه‌گانی مسجل در اعلامیه جهانی حقوق بشر با رعایت اصول و احکام دین مقدس اسلام» از عمده‌ترین اهداف این قانون نام برده شده بود. بربنیاد ماده چهارم این قانون، آزادی فکر و بیان در برابر دخالت افراد، وضع محدودیت و سانسور ضمانت شده بود.
طالبان با تسلط بر افغانستان، همه قوانین را لغو کرده‌اند. هر‌چند وزارت اطلاعات و فرهنگ زیر اداره طالبان اعلام کرده است که قانون رسانه‌های همه‌گانی پابرجا است، اما در عمل جنگ‌جویان و نهادهای مختلف این گروه قانون خاص خود را بالای رسانه‌ها و کارمندان رسانهای تطبیق می‌کنند. رفتار این گروه در قبال جامعه رسانهای نیز نشان می‌دهد که طالبان در برابر رسانه‌ها مطابق سلیقه و باورهای خود رفتار می‌کنند.
این در حالی است که مارکس پوتزل، سرپرست دفتر هیأت معاونت سازمان ملل در افغانستان، به تاریخ ۳۰ سنبله در جریان دیدار از یک رسانه خصوصی، گفت که برای حفاظت از آزادی رسانه‌ها در افغانستان به یک چهارچوب روشن نیاز است. او پیش از آن هم گفته بود که رسانه‌ها در افغانستان با محدودیت و فقدان منابع مواجه‌اند.
در تازه‌ترین مورد، بخش زنان سازمان ملل متحد گفته است که یک ماه پس از سقوط کابل به دست طالبان، محدودیت‌های خاصی بر رسانه‌ها و کارمندان زن در رسانه‌های افغانستان اعمال شد که نشان از سرکوب سیستماتیک دارد. این نهاد روز دوشنبه، ۲ عقرب، در رشته‌توییتی گفته است که از سپتامبر ۲۰۲۱ به این سو همه قوانین حفاظت و حمایت از روزنامه‌نگاران لغو شده است. به گفته این سازمان، محدودیت‌ها و قوانین وضع‌شده بر رسانه‌ها و کارمندان رسانهای، به‌ویژه زنان، از طریق ارعاب، شکنجه، بازداشت و آزارواذیت، اجرا می‌شود.
بخش زنان سازمان ملل خاطرنشان می‌سازد که روزنامه‌نگاران زن در افغانستان به‌گونه ویژه مورد هدف و وضع محدودیت قرار گرفته‌اند. این نهاد به پوشاندن صورت مجریان زن در شبکه‌های تلویزیونی اشاره کرده است. این سازمان هشدار داده است که در مجموع، این محدودیت‌ها نشان از تلاش سیستماتیک و منسجم برای سرکوب رسانه‌ها و حذف زنان از فضای عمومی است.
همزمان با این، فدراسیون جهانی خبرنگاران گفته است که طالبان ورود یک خبرنگار خارجی زن به افغانستان را ممنوع کرده‌اند. فدراسیون جهانی خبرنگاران روز چهارشنبه، ۲۷ میزان، گزارش داده است که استفانی گلینسکی، خبرنگار خارجی که با رسانه‌های بین‌المللی کار می‌کند، به دلیل تهیه گزارش‌های انتقادی، از ورود به افغانستان منع شده است. به گفته این نهاد جهانی حامی خبرنگاران، استفانی گلینسکی که از سال ۲۰۱۸ به این سو با رسانه‌های «گاردین» و «فارن پالیسی» کار می‌کرد، در ماه جولای سال روان میلادی افغانستان را ترک کرده است.
گلینسکی در یادداشتی در شبکه‌های اجتماعی نوشته است که پس از نشر مقاله‌ای زیر عنوان «طالبان بر سر زغال‌سنگ در شمال افغانستان جنگ می‌کنند» و یادداشت‌های انتقادی‌اش در مورد این گروه، مورد هجوم سوالات آنان در واتس‌اپ قرار گرفته و از او خواسته‌اند که منابع خود را فاش کند.
پیش از این نهادهای حامی رسانه‌ها از وضعیت آزادی بیان و رسانه‌ها در کشور ابراز نگرانی کرده و گفته‌اند که در یک سال سلطه طالبان بر افغانستان از ۵۴۷ رسانه فعال، ۲۱۹ رسانه فعالیت خود را متوقف کرده‌اند. پیش از این شماری از خبرنگارانی که پس از سقوط افغانستان به کشورهای سومی به‌ویژه پاکستان پناه برده‌اند، از وضعیت بد زنده‌گی و ادامه بی‌سرنوشتی‌شان ابراز نگرانی کرده‌اند. آنان در گفت‌وگو با روزنامه ۸صبح می‌گویند که به دلیل هراس و تهدیدهای مستقیم از سوی طالبان، به افغانستان برگشته نمی‌توانند و کشورهای مهاجرپذیر نیز پرونده‌های مهاجرت آنان را بررسی نمی‌کنند. بیشتر این خبرنگاران به دلیل تداوم وضعیت موجود و آینده ناروشن، به افسرده‌گی مبتلا شده‌اند.