در اگست سال گذشته، جو‌بایدن، رییس جمهور ایالات متحده، اعلام کرد که ایمنالظواهری رهبر تحت پیگرد شبکه القاعده را با پهباد در شهر کابل کشته اند. با آنکه چندین ماه از کشته شدن ایمنالظواهری رهبر شبکه القاعده، توسط ایالات متحده می گذرد، اما تاهنوز سران این شبکه چه در مورد قتل رهبرشان و چه در مورد جانشین او، هیچ اظهار نظری نکرده اند. این موضوع پرسش‌های گسترده‌ای را در مورد چگونگی گزینش جانشین الظواهری، نام‌های نامزدان و تأخیر در اعلام جانشین رهبر این گروه، به وجود آورده است.
همچنان گمانه زنی‌های وجود دارد که آیا به تأخیر اعلام شدن رهبر جدید القاعده برای فعالیت‌های آینده و دورنمای این سازمان پیامدهای منفی دارد؟
مهمتر از همه نقش طالبان به عنوان متحد پایدار القاعده که در حال حاضر در قدرت اند، در گزینش و تعیین رهبر جدید این سازمان چگونه خواهد بود؟
کشته شدن الظواهری
علی‌الرغم تاکید واشنگتن مبنی بر کشته شدن رهبر”القاعده” تاهنوز محل دفن جسد او نا معلوم است. همچنان در عین حال دستگاه تبلیغات شبکه القاعده، هر هفته پیام‌های صوتی و ویدئویی بدون تاریخ رهبرشان را بدون تائید یا رد قتل او نشر می‌کند.
در این زمینه، حسن ابوهنیه، کارشناس گروه‌های جهادی به شبکه”عربی21″ گفت: “تا هنوز شبکه القاعده قتل ایمنالظواهری را تائید نکرده و طالبان افغانستان نیز گفته اند که آن‌ها تاهنوز جسد ظواهری را نیافته‌اند تا کشته شدن او را تائید نمایند. اما در مورد شاخه‌های شبکه القاعده هم باید گفت که نزدآن‌ها معلومات دقیق که قتل ایمنالظواهری را تائید نماید وجود ندارد.
این کارشناس میافزاید: ”ایمنالظواهری 72 ساله از بیماری‌های زیاد رنج می‌برده و بحث‌های در مورد جانشین وی، قبل ازاعلام کشته شدنش وجود داشته است. گزارش‌های پیوسته نشان می‌دهد که رهبر القاعده در کابل تحت حمایت شبکه حقانی به سر می‌برده است”.
ایمنالظواهری دومین رهبری شبکه القاعده، پس از ایجاد این شبکه است. او طبیب مصری و پیرو اسامه بن‌لادن بود. بن‌لادن توسط نیروهای ایالات متحده آمریکا 12 سال قبل در اسلام آباد پاکستان به قتل رسید. ایمنالظواهری، مسئولیت رهبری شبکه القاعده از 2011 تا ظاهر شدنش در ماه می سال گذشته (2022) در کابل، به عهده داشت.
میکانیسم گزینش جانشین جدید
ابو هنيه به عربي٢١ گفت: “در روند گزينش جانشنين ایمن الظواهري، ميكانیسمی وجود دارد كه مي‌توان آن‌را برجسته كرد. این میکانسم به مكان حضور وي مربوط مي‌شود. او تاكيد كرد كه حرکت طالبان در اين روند نقش خواهد داشت. او میافزاید اين تصميم با درنظر داشت مركزيت و تاريخ، در خراسان و در مشورت با طالبان افغانستان انجام صورت گیرد زیرا اين يك موضوع تعيين كننده است.
او گفت: ”رهبری شبکه القاعده وابسته به عرف (تقلید) است که باید رهبر از خراسان (افغانستان) و بر اساس فیصله نشست مشورتی شبکه القاعده انتخاب گردد”.
از جانب دیگر، دشوار به نظر می‌رسد كه شاخه‌هاي القاعده در سومالی، يمن و يا در مراكش به تنهايي و به صورت يك‌جانبه چنین تصميم را بگيرند، زیرا چنین اقدام به معنی ایجاد اختلاف نوعي و چند دستگي محسوب شده و براي ساير شاخه‌هاي اين سازمان، مشروع و قابل پذيرش نخواهد بود.
بیعت به گروه طالبان
در مورد نقش گروه طالبان در روند گزینش جانشین ایمنالظواهری، ابوهنیه چنین گفت: “گروه طالبان که فعلاً افغانستان را در کنترول دارند، امتیاز بیعت ”شبکه القاعده” را با خود دارند. زیرا ایمنالظواهری هم بیعتش را به طالبان تجدید نموده بود، پس به همین دلیل مسلم است که روند گزینش جانشین ایمنالظواهری نیازمند انجام مشورت‌ها نه تنها با شاخه‌های القاعده، بلکه با حرکت طالبان که بیعت القاعده را با خود دارند ضروری پنداشته می‌شود.”
مروان شحاده، کارشناس امور گروه‌های اسلامی با تائید دیدگاه‌های ابوهنیه، می افزاید: “گروه طالبان نقش کلیدی در به تأخیر انداختن اعلام جانشین ایمنالظواهری بازی می‌نماید.
همچنان شحاده، به عربي٢١ گفت: “سازمان القاعده به تنهايي، صاحب حق در زمينه اعلام جانشين براي ایمن‌الظواهري نيست؛ زیرا سيستم داخلي مجلس شوراي اين سازمان، به دليل بيعتي كه در گذشته با ملا عمر، نخستین رهبر نامعلوم طالبان نموده اند، ايجاب مي‌كند كه اعلام جانشین ظواهری باید در خراسان صورت گیرد. اين بيعت هنوز هم بر عهده‌ی القاعدة، چه در سطح رهبري و چه در سطح افراد و اعضای این سازمان، هنوز هم پابرجاست”.
بر بنياد گفته سايت اطلاعات آمريكا (كه سازمان‌هاي جهادي را در سراسر جهان رديابي مي‌كند) اين گمانه زني وجود دارد كه سيف‌العدل جانشيني ظواهري را به عهده بگیرد، ولي حضور او در ايران، يك چالش بزرگ شمرده مي‌شود، مگر اين‌كه بتواند از آن كشور خارج شود.
اين خطر اما وجود دارد كه ايران براي تأمين منافع خود، او را به واشنگتن تحويل دهد، يا بر عكس، به او اجازه دهد كه عليه آمريكا اقدام كند. در چنين حالتي اين به اين معناست كه او به عنوان يك كارت برنده، در دست ايران قرار مي‌گيرد.
به گفته شحاده، علی‌الرغم، به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، تاهنوز این گروه موفق به جلب کمک و به رسمیت شناختن کشورهای غربی نگردیده است که این امر مسلماً منجر به تأخیر اعلام جانشین ایمن الظواهری گردیده و تأخیر براساس خواست گروه طالبان دوام خواهد یافت.
در این زمینه، شبکه عربی21 تلاش نمود تا دیدگاه و نظریات گروه طالبان راداشته باشد، اما هیچ پاسخی از جانب این گروه دریافت نکرده است.
نامزدهای برجسته کی‌ها اند؟
هر دو کارشناس در گفت‌وگو با عربی21 توافق نظر دارند که “فرد مشخص برای جانشین ایمنالظواهری وجود ندارد”به همین دلیل گزینه‌های متعدد مطرح است. از جانب دیگر اکثریت رهبران رده اول شبکه القاعده به قتل رسیده و نام‌های مطرح شده فعلاً در افغانستان حضور ندارند.
سیف‌العدل از افسران نیروهای ویژه ارتش مصر بود که در دهه هشتاد قرن گذشته به حرکت جهاد اسلامی مصر پیوست. او زندانی و بعداً آزاد شد سپس به افغانستان سفر کرد و یکی از رهبران شبکه القاعده شد.
ابوهنیه افزود: ”از طرف شاخه‌های القاعده جهت احراز رهبری این گروه، از جمله میان یزید مبارک/ ابی یوسف العنابی رهبر القاعده در کشورهای مغرب اسلامی، عبیده‌السومالی احمد‌عمر، رهبر حرکت جوانان در سومالی که در شرایط کنونی یکی از قدرت‌مندترین شاخه‌های القاعده به حساب می‌آید، و دارای توانائی‌های زیاد است، رقابت‌های شدید وجود خواهد داشت”.
در صورت انتخاب رهبر شبکه القاعده که در افغانستان حضور نداشته باشد. پیوستن به تاریخ مرکزیت شبکه القاعده خواهد بود که از نگاه تاریخی در “خراسان” ایجاد شده بود.
عدم تمرکز قدرت در شبکه القاعده
از دید ابوهنیه، “شبکه القاعده در زمان اسامه بن‌لادن به شکل متمرکز رهبری می‌شده است، ولی از روزهای پایان عمرش تاکنون، تصامیم به گونه متمرکز و تطبیق آن به گونه غیر مرکزی گرفته می‌شود”.
ابوهنیه میافزاید: “مرکزی و یا غیر مرکزی تأثیر بر شاخه‌های القاعده ندارد، زیرا اکنون شاخه‌های القاعده در مغرب اسلامی، صحرا، ساحل، یمن و سومالی به گونه مستقل عمل می‌نمایند. این موضوع در تمام شاخه‌های منطقه‌ای که به گونه‌ی غیر مرکزی عمل می‌نمایند صدق می‌نماید.”
به همین دلیل خالی بودن کرسی رهبری “شبکه القاعده” تأثیر زیادی در قبال نخواهد داشت، زیرا تمام شاخه‌های این سازمان، در عرصه‌های عملیاتی، تمویل و استراتیژی از استقلال بیش‌تری نسبت به گذشته برخوردار می‌باشند.
پیامد تأخیر اعلان جانشین ایمن الظواهری چیست؟
ابوهنیه به این نظر است که “شبکه القاعده در افغانستان در حال قدرتمند شدن و شگوفایی است، براساس برآوردها تعداد افراد این گروه در حال حاضر در أفغانستان به 600 نفر جنگجو می‌رسد. ولی از آن جائیکه به رهبر گروه طالبان بیعت نموده اند. هرگز به طور جداگانه از گروه طالبان اقدام و یا فعالیت نمی کنند.
او گفت: “در شرایط کنونی جنگجویان شبکه القاعده بسیار راحت در افغانستان فعالیت دارند. به همین دلیل این شبکه به دنبال راه اندازی برخی شبکه‌های فرعی و یا شاخه‌های جدید مانند “القاعده در شبه قاره هند” و “القاعده در آسیای میانه” می باشد. پس فکر می‌کنم که قتل ایمن الظواهری هیچ تأثیر منفی بر “شبکه القاعده” نگذاشته است، بلکه این شبکه شاهد شگوفای بیشتر بعد از به قدرت رسیدن “گروه طالبان” و متحدان شان در أفغانستان بوده است.
آقای شحاده اما براین باور است که “شبکه القاعده با قتل اسامه بن لادن پایان یافته وافزون برآن “القاعده مرکزی” در حال عقب‌گرد مستمر است”. ولی باید گفت که این عقب‌گردها شامل عرصه‌های فکری وایدئولوژیک نخواهد شد.
به گفته او، شبکه القاعده هیچ‌گونه عملیات چشم‌گیری را در سطح بزرگ انجام نداده است. بلکه شاخه‌های قدرت‌مندآن، (حرکت جوانان سومالی در شاخ آفریقا، گروه نصرت اسلام و‌المسلمین آفریقا در مالی بازی‌گران قدرتمند و اساسی به حساب می آیند.
از جانب دیگر باید گفت که در نتیجه اختلافات شبکه القاعده در یمن، در مرحله ناتوانی به سر می‌برد. او تاکید کرد که مشخص است که شاخه‌های شبکه القاعده قوی‌تر از القاعده مرکزی هستند. پس آیا شبکه القاعده تا هنوز ساختارهای ایدئولوژیکی خود را حفظ کرده است؟
تا همین لحظه با درنظرداشت جهان تکنولوژی پاسخ، بلی است. اما از نگاه ساختاری، شبکه القاعده تضعیف شده است”.
آقای شحاده به این باور است که اعلام جانشین ایمن الظواهری بیشتر به تأخیر افتاد، زیرا شرایط عملی و واقعی در مورد بیعت به حرکت طالبان منجر به تاخیر اعلام جانشین تا زمان نامعلوم خواهد شد.
وی می افزاید که تأخیر در اعلام جانشین ایمنالظواهری تأثیری چندان بر فعالیت این شبکه نخواهد داشت. این شبکه بدون فرمانده و رهبر در پنج سال اخیر حتی در زمان ایمنالظواهری در بدترین شرایط قرار داشت، زیرا به خاطر قتل رهبران درجه اول این گروه، ابی محمد المصری در ایران و ابی‌الخیر در سوریه ناتوان شد.
نویسنده: صالح الدهنی
برگردان: عظیم‌الله ورسجی، سفیر پیشین افغانستان در قطر