عبدالناصر نورزاد
تاجکستان همانند سایر همسایه های شمالی افغانستان از به قدرت رسیدن گروه طالبان در این همسایه جنوبی اش شدیدا نگران است. ساختار متزلزل سیاسی، فساد گسترده در دستگاه های حکومتی، تهدیدات بالقوه امنیتی و سیاسی، نارضایتی مردم، عدم توانایی دولت تاجکستان در امر تامین مایحتاج ابتدایی مردم اش و ده ها مشکل دیگر، باعث شده تا این کشور در معرض تهدید بیشتر امنیتی از درک تروریسم ریشه یافته در افغانستان، قرار گرفته است. دولت تاجکستان تحت امام علی رحمان، همواره دید موافق با به قدرت رسیدن طالبان و سایر گروه های تروریستی در افغانستان نداشته و به همین لحاظ همواره در یک هماهنگی نزدیک امنیتی و همکاری تنگاتنگ نظامی با فدراسیون روسیه قرار داده و مترصد اوضاع بوده است.
از آن جاییکه، تصرف سریع کابل توسط طالبان در آسیای میانه با واکنش‌های گوناگونی روبرو شده است. در ترکمنستان و ازبکستان، این نگرش یک عمل‌گرایی با سیگنال‌های قوی در مورد امنیت بوده است. دیگر بازیگران خارجی، مانند چین و روسیه، در برابر طالبان مواضعی آشتی‌جویانه اتخاذ کرده‌اند و حتی ممکن است آنها را به رسمیت بشناسند. اما در نقطه مقابل، امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، بر خلاف سایر کشورهای آسیای میانه، مخالفت خود با تسلط طالبان بر افغانستان را اعلام کرده و نگران پا گرفتن گروه‌های تروریستی بین‌المللی در افغانستان است. «دوشنبه» در مورد موضع خود در افغانستان، یعنی تشکیل دولتی فراگیر که در انحصار طالبان نیست و جمعیت تاجیک در افغانستان را نیز نمایندگی می‌کند، آشکارا صحبت کرده است. اما این دیدگاه رییس جمهور تاجکستان که برگرفته از نگرانی های امنیتی و سیاسی کشور است، در یک تناقض کامل با دیدگاه های کلان در سطح منطقه بخصوص با روسیه است. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه معتقد است «طالبان واقعیتی است که بازیگران خارجی باید در افغانستان آن را بپذیرند» ، بسیار متضاد است. تاجکستان همواره رخنه تروریستان ناراض تاجکستانی از آن سوی مرز هایش است که ممکن به مرور زمان، تلاش کنند برای دولت تاجکستان و اقتدار تحت حاکمیت رحمان، درد سر های تازه ای ایجاد کنند. در ضمن، از ان جاییکه، ترکمنستان به منظور حفاظت از مرزهای خود با طالبان گفتگو کرده است و ازبکستان مشی عمل‌گرایانه «سازمان پیمان امنیت جمعی» (CSTO) را دنبال کرده است که البته تاشکند عضو آن نیست، تاجکستان رویکرد متفاوتی در این زمینه داشته است. دوشنبه با نگاه جدید و مشی متفاوت نسبت به قضیه افغانستان پسا امریکا، برخورد می کند. پس مشی متفاوت «دوشنبه» قابل توجه است و نشان دهنده نقش پررنگ تاجیکستان در واکنش بین‌المللی به تسخیر طالبان است. به طور کلی، خروج آمریکا و ناتو به عنوان باز شدن راه افزایش نفوذ چین و روسیه در آسیای مرکزی تلقی می‌شود. برای کشورهای کوچک منطقه، جایگزین‌های کمتری برای خطوط سیاست پکن و مسکو وجود دارد. به دلیل وسعت، اقتصاد کوچک و مشکلات داخلی تاجیکستان، برخی دوشنبه را نادیده می‌گیرند و تصور می‌کنند که تنها به دنبال مسیر متحد خود روسیه می‌رود. در واقع، روسیه بزرگترین عضو CSTO است که امنیت مرزهای تاجیکستان با افغانستان را تأمین می‌کند و مقصد اصلی مهاجران کار تاجیکستان هم هست. در سال ۲۰۱۹ ، حواله‌های ارسالی از سوی کارگران تاجیک شاغل در روسیه، معادل ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی تاجیکستان را تشکیل داد. این موضوع به خوبی نقش پررنگ روسیه در تاجیکستان را نشان می‌دهد. به این حساب، تاجکستان نمی تواند، تافته ی جدا بافته از سیاست های مسکو باشد و روی کرد جدا را در پیش گیرد. اما تفاوت در نحوه نگاه به مسایل امنیتی است. مسکو سیاست تسامح و سازش را در برابر طالبان در پیش گرفته است و به دنبال آن است تا منافع امنیتی و سیاسی خود را در قالب این تفاهم استخباراتی و تاکتیکی، تامین کند. اما تاجکستان نمی تواند و ظرفیت و توانمندی، این نفوذ را ندارد تا با گروه همانند طالبان که به شدت تحت تاثیر پاکستان است و نیروهای جاده صاف استراتیژیک این کشور در افغانستان محسوب می شود، راه تفاهم باز کند و از خود در برابر سیلی از تروریستان تاجک تبار که از دولت امام علی رحمان ناراض اند، حفاظت کند. اما یک نکته را باید جدا مدنظر گرفت که نادیده گرفتن تأثیر تاجیکستان در افغانستان اشتباهی استراتژیک است. کشورهای کوچک توانایی‌هایی دارند که می‌توانند آنها را به‌ویژه در مواقع حساس، ارائه دهند. چیزی که باعث می‌شود تا نقش محوری آنها بیش از پیش مشخص شود. تاجکستان با درک این مسئله و با توجه به چالش های روزافزون امنیتی و نظامی در نزدیک مرز هایش که خواه مخواه، چالش های بزرگ سیاسی را نیز به دنبال خواهد داشت، تلاش می کند تا برجسته تر نقش آرایی کند و نگرانی های خود را درخصوص مسایل امنیتی و مسایل مهاجرتی و قاچاق مواد مخدر، رفع نماید.
در مورد تاجیکستان، مرز بزرگ آن با افغانستان (بیش از ۱۳۰۰ کیلومتر) ، خویشاوندی آن با تاجیکان افغان (حدود بالاتر از 50 درصد از جمعیت افغانستان) و این واقعیت که میزبان بزرگترین پایگاه نظامی روسیه در خارج از کشور است، همه اهرم‌های مهم برای اعمال سیاست «دوشنبه» در افغانستان هستند. البته نفوذ تاجیکستان در افغانستان محدودیت‌هایی هم دارد، مخصوصاً در مورد تاجیکانی که در افغانستان زیست دارند. در همین راستا، گزارش شده است که تاجیکان پنجشیر-جایی که مخالفان مخالف طالبان در آنجا پناه گرفته و با طالبان مبارزه می‌کنند-به دنبال جلب حمایت تاجیکستان نیستند. اگرچه هنوز مشخص نیست که آیا تاجیکستان در این زمینه برنامه‌ای دارد یا خیر. با این حال، این برگ‌های بازی امام علی رحمان را قادر ساخته است تا از متحدان بزرگ تر خود جدا شود و در مخالفت با تصرف طالبان استقلال رأی داشته باشد. این کار باعث شده تا امام علی رحمان با دیدگاه متفاوت از گذشته و با رویکرد جدا از مسکو، تلاش کند تا از تاجیکان افغانستان حمایت قوی کند و همانند سال های مقاومت بر ضد طالبان، پایگاه محکمی برای حمایت از تاجیکان افغانستان باشد. البته این دیدگاه، امیدواری های را نیز در خصوص، تغییر بازی در سطح منطقه، بوجود می آورد. طالبان که از حمایت قوی سیاسی، لوژیستیکی، امنیتی و اقتصادی پاکستان برخوردار بوده اند، موفقیت های در میدان جنگ و سیاست داشته اند، عین تجربه را داشته اند. اگر این نگاه در مورد تاجیکان افغانستان هم وجود داشته باشد و تاجیکستان بتواند این نقش را تحت رهبری و نظر امام علی رحمان، بازی کند، مطمئنا شرایط به زودی تغییر خواهد کرد. زیرا روی کرد قومی و زبانی را که پاکستان در خصوص طالبان تعقیب کرده است، عین موضوع می تواند در خصوص نیروهای نخبه سیاسی و مبارزان مقاومت در صفوف تاجیکان، صادق باشد. زیرا از زمان به قدرت رسیدن طالبان در اگست سال 2021، رحمان در صحنه بین‌المللی هم آشکارا موضع ضد طالبانی گرفته است. برای مثال، امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه، رحمان را دعوت کرد تا در ماه اکتبر به پاریس سفر کند. در صورت تصمیم جامعه بین‌المللی برای مخالفت با طالبان، تاجیکستان می‌تواند نقش مهمی را بازی کند. در حالی که پاکستان و ایران رسماً با طالبان رابطه برقرار کرده‌اند، نقش تاجیکستان به‌عنوان مخالف گروه طالبان، بیش از پیش برجسته می‌شود. همچنین، تاجیکستان یک بازیگر مهم در رسیدگی به جریان مداوم پناهندگان از افغانستان خواهد بود. آمار دقیق و رسمی از تعداد مهاجران افغان در دست نیست، اما برخی از مقامات منطقه‌ای تاجیکستان قبلاً از صدها نفر که از طالبان فرار کرده‌اند استقبال کردند. به جز این مورد، در جریان تخلیه بین‌المللی کابل، تاجیکستان و ازبکستان نقش مهمی به‌عنوان نقاط ترانزیت پروازهای تخلیه ایفا کردند. دولت تاجیکستان در ماه ژوئیه اعلام کرد که می‌تواند ۱۰۰ هزار پناهجو از افغانستان را پذیرش کند. اما باید زیرساخت‌هایی برای آنها ایجاد کند. در همین رابطه، رمضان رحیم زاده، وزیر کشور تاجیکستان گفته است دولت این کشور مساحتی بالغ بر ۷۰ هکتار در امتداد مرز افغانستان برای پذیرش پناهندگان اختصاص داده و از جامعه بین‌المللی درخواست کمک کرده است. در مقابل مسکو نگران است که اسلام‌گرایان تندرو از طریق این مسیر وارد کشورهای آسیای میانه شوند. همین موضوع باعث شده تا تاجیکستان از فرصت استفاده کند و به ایالات متحده نزدیک‌تر شود. سفارت آمریکا اعلام کرد که ایالات متحده به ایجاد تأسیسات جدید برای مرزبانان در تاجیکستان در امتداد مرزهای آسیای میانه با افغانستان و ازبکستان کمک می‌کند تا به تهدیدات امنیتی بهتر پاسخ دهد. این تأسیسات جدید که در جنوب غربی تاجیکستان ساخته می‌شود، جایگزین تجهیزات قبلی می‌شود و به نیروهای مرزبانی اجازه می‌دهد «در پاسخ به تهدیدها نیروها را سریع‌تر در مناطق مرزی مستقر کنند.»
با این حساب، به نظر می‌رسد دوشنبه می‌تواند با استفاده از ابزارهای خود، سیاست متحدان خود را شکل دهد. تاجیکستان تنها عضو CSTO است که با افغانستان مرز دارد؛ بنابراین، قابل اطمینان‌ترین مجرای دسترسی ائتلاف به افغانستان است. این به خودی خود ممکن است کافی نباشد تا دوشنبه بتواند CSTO را به سمت سیاست صریح ضد طالبانی سوق دهد. با این حال، موقعیت بحرانی و ارتباط آنها با افغان‌های تاجیک ممکن است به‌عنوان اهرمی برای دوشنبه برای جلب حمایت CSTO برای فشار بر طالبان به‌منظور تشکیل یک دولت فراگیر عمل کند
نتیجه خروج آمریکا از افغانستان و کاهش حضور گسترده در آسیای مرکزی به این معنی نیست که واشنگتن با تاجیکستان مشارکت نخواهد کرد. در حالی که پایگاه‌های ایالات متحده در افغانستان خالی شده‌اند، ایالات متحده ممکن است دوشنبه را به‌عنوان یک شریک بالقوه در افغانستان ببیند. علی‌رغم عدم اشتراک منافع در روابط روسیه و ایالات متحده، مسکو نمی‌تواند دوشنبه را از خود دور کند، بنابراین می‌توان انتظار داشت که تاجیکستان در آینده نزدیک نقش مهم‌تری در سرنوشت افغانستان ایفا کند. زیرا با ظهور “جنبش طالبان تاجیکستان” در شمال افغانستان که مشغول سربازگیری شهروندان تاجیک و در پی سرنگونی حکومت امام علی رحمان است، نگرانی های را برای دوشنبه خلق کرده است و طبیعتا دوشنبه نمی تواند در این خصوص بی تفاوت باشد و تحرکاتی نداشته باشد. تهدید جدید زیر نام جنبش طالبان تاجکستان که اعضای این گروه به ۲۰۰ نفر می‌رسد، باعث شده تا دوشنبه تلاش هایش را در خصوص اوضاع افغانستان دوچند سازد و نقش فعال تری در خصوص مسایل افغانستان داشته باشد. قرار معلوم این شبه نظامیان قبل از سقوط دولت افغانستان در صفوف طالبان افغانستان علیه نیروهای امریکایی و ناتو و همچنین ارتش افغانستان می‌جنگیدند، اما پس از تسلط طالبان بر افغانستان در چند ولسوالی در ولایت بدخشان در شمال شرق افغانستان در مرز تاجیکستان مستقر شدند. به اساس قرائن موجود، این شبه نظامیان در چهارچوب جماعت انصارالله که از سوی روسیه یک سازمان تروریستی ممنوعه شناخته شده است، فعالیت می‌کند. چیزی که ناظران معتقدند که تحریک طالبان تاجیکستان می‌تواند با شاخه داعش خراسان که شهروندان تاجیک زیادی در صفوف خود دارد، رقابت کند. از سوی دیگر، شبه نظامیان تاجیک انصارالله که در برخی ولسوالی‌های ولایت بدخشان مستقر شده‌اند به عنوان مرزبانان طالبان افغانستان عمل می‌کنند. پس ظهور این جنبش، مقامات تاجیکستان را نگران کرده است و باعث شده تا در روزهای اخیر طالبان تاجیکستان یک برج دیده‌بانی را در مجاورت مرز با تاجیکستان ساخته‌اند و از آن برای نظارت بر خاک تاجیکستان استفاده کنند. براساس گزارش‌ها، مهدی ارسلان، معروف به محمد شریپوف که اهل منطقه نورآباد تاجیکستان است، رهبری طالبان تاجیکستان را به عهده دارد. برخی منابع گفتند مهدی ارسلان رهبر جماعت انصارالله را نیز به عهده دارد. مهدی ارسلان قبلا به افغانستان نقل مکان کرده در صفوف طالبان افغانستان جنگیده است.
به باور کارشناسان، ظهور طالبان تاجیکستان به عنوان یک پروژه جدید جهادی در آسیای مرکزی باعث محبوبیت بیشتر این گروه در میان جوانان رادیکال تاجیک خواهد شد. اما خبر برای دولت امام علی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان ظهور این جنبش جهادی خبر بدی است. این کشور از یک طرف با اعتراضات اخیری که در منطقه خودمختار گورنو- بدخشان رخ داد دسته و پنجه نرم می‌کند و از سوی دیگر سطح نارضایتی اجتماعی به خاطر مشکلات اقتصادی طولانی مدت در تاجیکستان افزایش یافته است.
پس تاجیکستان با دیدگاه های سیاسی، نظامی و امنیتی و اقتصادی به افغانستان پسا امریکا نگاه می کند و تلاش می کند تا نقش پررنگ تری در این خصوص داشته باشد. از دید سیاسی، تاجیکستان، نسبت به وضعیت تاجیکان افغانستان که یک نیروی عظیم بشری را می سازند و دارای ظرفیت بالقوه سیاسی، علمی و نظامی اند، دید مثبت دارد. این کار باعث شده تا تاجیکستان از جریان های تاجیک تبار حمایت کند و دید مثبتی نسبت به آن ها داشته باشد. از دید نظامی، مشکل تروریزم ریشه گرفته در افغانستان، ظهور گروه های تروریستی مانند جنبش طالبان تاجکستان، داعش و سایر گروه های تروریستی در مرز تاجکستان، مایه نگرانی عمیق برای مقامات تاجکستان است. از لحاظ اقتصادی، موقعیت جغرافیایی افغانستان و مسیر ترانزیتی که افغانستان می تواند در جهت انتقال انرژی از تاجکستان به سمت جنوب آسیا داشته باشد و برعکس ترانزیت محصولات کشور های جنوب آسیا به تاجکستان داشته باشد، برای دوشنبه خیلی ها مهم است که تاجکستان در تلاش است تا با ابتکارات جدید، این مسیر را همواره فعال نگهدارد و اقتصاد به هم ریخته خود را، سروسامان دهد. در یک نگاه کلی، می تواند حدس زد که مجموع دیدگاه های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی تاجکستان در مرحله بعداز حضور امریکا در افغانستان، آمیخته و تلفیقی از یک استراتیژی بلند مدت است که می تواند پیام خوشی برای افغانستان باشد.