قرار است تا چند روز دیگر جنرال قمر جاوید باجوا، رییس ستاد ارتش پاکستان، بازنشسته شود. نزدیک به یک سال است که در مورد جانشین این جنرال چهار‌ستاره بحث و گفت‌وگو جریان دارد. جنرال قمر باجوا در سال ۲۰۱۶ از سوی نواز شریف، نخست‌وزیر سابق پاکستان، به‌حیث رییس ستاد ارتش تعیین شد و در سال ۲۰۱۹ عمران خان وی را دوباره برای دوره‌‌ای سه‌ساله در سمتش ابقا کرد.
ریاست ستاد ارتش مهم‌ترین پست سیاسی‌ـ‌نظامی در پاکستان است و هر کسی که در راس آن قرار بگیرد، به قدرتمندترین فرد در سیاست پاکستان مبدل می‌شود. رییس ستاد ارتش در امور مختلف از سیاست خارجی تا تجارت و انتخابات دست باز و تعیین‌کننده دارد. به عقیده پژوهشگران مسایل پاکستان، عمران خان در سال ۲۰۱۶ به کمک ارتش به قدرت رسید و همین ارتشی‌ها بودند که چند ماه قبل پشت او را خالی کرده و از قدرت کنارش زدند.
در تاریخ سیاسی پاکستان هیچ نهادی به اندازه ارتش اثرگذار نبوده است. در ۷۵ سال گذشته چهار کودتای نظامی در پاکستان رخ داده است. در ۱۷ اکتوبر سال ۱۹۵۸، جنرال اسکندر میرزا، نخستین رییس جمهور پاکستان، قانون اساسی را لغو، مجلس نماینده‌گان را منحل و نخست‌وزیر ابراهیم اسماعیل چندریگار را برکنار کرد. چندریگار سومین نخست‌وزیری بود که در حکومت اسکندر میرزا برکنار می‌شد؛ قبل از او چودهری محمدعلی و حسین شهید سهروردی نیز سبک‌دوش شده بودند. وجود فساد گسترده اداری و عدم مدیریت درست او، سبب شد تا جنرال ایوب خان، فرمانده کل ارتش پاکستان، در ۲۷ اکتوبر با کودتای نظامی حکومت او را سرنگون کند.
دومین کودتای نظامی در سال ۱۹۷۷ به وقوع پیوست. در نیمه‌شب ۵ جولای کد یا رمز کودتا که «بازی جوان‌مردانه» بود، فعال شد. حکومت نخست‌وزیر ذوالفقار علی بوتو توسط جنرال ضیاالحق سرنگون شد. جنرال ضیاالحق تمام سران حزب مردم پاکستان را بازداشت و چندی پس نخست‌وزیر بوتو را اعدام کرد. سومین کودتای نظامی در سال ۱۹۹۹ رخ داد. زمانی که جنرال پرویز مشرف، رییس ستاد ارتش، در حال بازگشت از سریلانکا بود، هواپیمای حامل او اجازه نشست در فرودگاه را نیافت. این موضوع سبب شد تا نظامیان وفادار به پرویز مشرف، حکومت نخست‌وزیر نوازشریف را سرنگون و حکومت نظامی را اعلام کنند. مشرف چهارمین جنرال نظامی بود که رییس جمهور پاکستان می‌شد. سه کودتای نظامی در پاکستان به‌وضوح جایگاه ارتش را در سیاست این کشور نشان می‌دهد. با توجه به این، گزینش رییس ستاد ارتش از اهمیت ویژه‌‌ای برخوردار است.
چگونه‌گی انتصاب رییس ستاد ارتش در پاکستان
در پاکستان رسم این است که ارتش فهرستی از چهار یا پنج جنرال با‌تجربه را به نخست‌وزیر می‌سپارد تا حکومت از میان آن‌ها یکی را برای پست ریاست ستاد ارتش تعیین کند. پس از تایید شدن توسط نخست‌وزیر، رییس جمهور به‌گونه نمادین این انتصاب را امضا کرده و مهر تایید می‌زند.
جانشین‌های احتمالی چه کسانی‌اند؟
در روزهای آتی قرار است جانشین باجوا توسط شهباز شریف تعیین شود. در این‌جا گزینه‌های احتمالی را بررسی می‌کنیم.
جنرال عاصم منیر
در میان جنرال‌های کهنه‌کار و با‌تجربه اولین اسم، اسم عاصم منیر است. او قرار است به تاریخ ۲۷ نوامبر همین سال بازنشسته شود؛ یعنی درست دو روز قبل از پایان ریاست جنرال باجوا و این سبب شده است تا این سوال مطرح شود که آیا اسم او در میان فهرست نهایی قرار می‌گیرد یا خیر؟
از جنرال عاصم منیر به‌عنوان فرد مورد علاقه باجوا یاد می‌شود. باجوا ابتدا او را به‌عنوان مدیر کل اطلاعات نظامی آورد و بعداً در اکتوبر ۲۰۱۸ به‌عنوان رییس استخبارات (آیاسآی) تعیین کرد. عاصم پس از مدتی کوتاه، از ریاست آیاسآی کنار زده و به‌عنوان فرمانده قولاردوی گجرانوالا انتخاب شد. البته انتخاب او با یک مشکل دیگر نیز روبه‌رو است. تا حالا فقط یک بار در تاریخ سیاسی پاکستان چنین اتفاق افتاده است که یک شخص هم رییس آیاسآی بوده باشد و هم بعداً رییس ستاد ارتش شود. تنها در یک مورد، جنرال پرویز اشفق کیانی از ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ رییس استخبارات بود و از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ ریاست ستاد ارتش پاکستان را برعهده داشت.
جنرال شمشاد میرزا
جنرال ساحر شمشاد میرزا یکی از برجسته‌ترین و با‌تجربه‌ترین جنرال‌های ارتش پاکستان است. او در حال حاضر فرمانده قولاردوی راولپندی است. جنرال میرزا در طول هفت سال گذشته در ارتش، به‌ویژه در پست‌های رهبری ارشد، کارکرد چشم‌گیری داشته است. او به‌عنوان مدیرکل عملیات نظامی (DGMO) در سال‌های پایانی تصدی جنرال راحیل شریف در ارتش پاکستان به شهرت رسید. در این پست، بخشی از تیم اصلی جنرال شریف در ستاد مرکزی ارتش بود که بر عملیات نظامی علیه تحریک طالبان پاکستان (TTP) و سایر شبه‌نظامیان در وزیرستان شمالی نظارت می‌کرد. علاوه بر این، او از نزدیک در گروه هماهنگی چهارجانبه (QGC) که میانجی مذاکرات بین‌الافغانی شامل پاکستان، چین، افغانستان و ایالات متحده بود، مشارکت داشت. او همچنان یکی از اعضای کمیته اصلاحات برای گلگیت-بالتستان به رهبری سرتاج عزیز بود.
پس از ارتقا به جنرالی سه‌ستاره، او به‌عنوان قایم مقام ارتش (Chief of General Staff) منصوب شد و عملاً او را به دومین فرد قدرتمند در ارتش پس از رییس ستاد ارتش (Chief of Army Staff) تبدیل کرد. در این مقام، او از نزدیک درگیر تصمیم‌گیری‌های مهم مربوط به امنیت ملی و امور خارجی بود. او همچنان در کنار شاه‌محمود قریشی، وزیر خارجه پیشین، عضو هیات گفت‌وگوکننده با وانگ یی، وزیر خارجه چین بود. در اکتبر ۲۰۲۱، او به‌عنوان فرمانده قولاردوی راولپندی منصوب شد. او متعلق به ملحل مغلان در ناحیه چکوال پنجاب است.
جنرال اظهر عباس
در میان چهره‌های فعلی، جنرال عباس بیشترین تجربه را در امور هند دارد. او در حال حاضر قایم مقام ستاد ارتش (COGS) است و عملاً بر تمام بخش‌های عملیاتی و اطلاعاتی در ستاد مرکزی ارتش نظارت دارد. او قبل از این در قول‌‌اردو‌‌های کویته، راولپندی و مری کار کرده و این بیانگر این موضوع است که او یکی از افراد مورد اعتماد ارتش پاکستان است. عباس در دوره ریاست جنرال راحیل شریف دستیار خاص او بود؛ سمتی که به جنرال عباس اجازه می‌داد تا تصمیم‌گیری در بالاترین سطح را از نزدیک ببیند.
جنرال نعمان محمود
جنرال محمود در حال حاضر رییس دانشگاه دفاع ملی است. او همچنین به‌عنوان استاد ارشد در دانشکده فرماندهی و ستاد تجربه زیادی دارد. او مسوولیت فرماندهی لوای پیاده‌نظام مستقر در وزیرستان شمالی را برعهده داشته است. از آن‌جا، او به‌عنوان مدیرکل تحلیل در ISI منصوب شد و نقش مهمی در تحلیل سیاست خارجی از منظر امنیت ملی ایفا کرد. این پست فرصتی برای او فراهم کرد تا از طرف آیاسآی با آژانس‌های اطلاعاتی خارجی ارتباط برقرار کند.
جنرال محمود در اوایل سال ۲۰۱۹ به‌عنوان جنرال سه‌ستاره، بازرس کل ارتباطات و فناوری اطلاعات در ستاد مرکزی ارتش شد. از آن‌جا در دسامبر ۲۰۱۹، به قولاردوی یازدهم مستقر در پیشاور اعزام شد. او از آن‌جا بر امنیت در امتداد مرز پاکستان و افغانستان و حصارکشی آن نظارت می‌کرد، درست زمانی که ایالات متحده سرگرم خروج نیروهایش از افغانستان بود.
جنرال فیض حمید
جنرال حمید یکی از گزینه‌های مورد بحث برای کرسی ریاست ستاد ارتش است. جنرال باجوا و جنرال حمید سال‌ها با هم‌دیگر کار کرده‌اند. جنرال حمید به‌عنوان قایم مقام قولاردوی X تحت فرماندهی جنرال باجوا، که در آن زمان فرماندهی قولاردوی راولپندی را برعهده داشت، خدمت کرده است.
در زمان انتصاب جنرال باجوا به‌عنوان رییس ستاد ارتش (COAS)، جنرال حمید یک جنرال دو‌ستاره بود و فرماندهی لوای پیاده‌نظام در پانو عقیل سند را برعهده داشت. جنرال باجوا بلافاصله پس از ارتقا به فرماندهی ارتش، حمید را به‌عنوان مدیرکل «ضد اطلاعات» در آیاسآی منصوب کرد؛ جایی که او نه‌تنها مسوول امنیت داخلی، بلکه مسوول امور سیاسی نیز بود.
پس از ارتقا به رتبه جنرال سه‌ستاره، او ابتدا در اپریل ۲۰۱۹ به‌عنوان جنرال در ستاد مرکزی ارتش منصوب شد؛ اما تنها دو ماه بعد، در اقدامی غافل‌گیرانه، به سمت ریاست استخبارات (آیاسآی) منصوب شد. در آن پست، جنرال حمید در حمایت از دولت در موضوعات گوناگونی مانند مذاکره مجدد قراردادها با شرکت‌های داخلی انرژی، اصلاح حکمرانی و احیای اقتصاد و غیره، جدایی از مسایل سیاست خارجی و امنیت ملی فعال بود.
در آخرین مرحله، از دوران کاری خود به‌عنوان رییس آیاسآی، او در کانون اختلافات بین عمران خان و رییس ستاد ارتش قرار گرفت؛ زیرا دومی تصمیم گرفته بود او را به‌عنوان فرمانده قولاردوی پیشاور منصوب کند و اولی مایل به این تغییر نبود. او در نهایت به پیشاور اعزام شد؛ جایی که کمتر از یک سال قبل از انتقال به قولاردوی بهاولپور در آن‌جا خدمت کرد.
جنرال محمد امیر
جنرال امیر در حال حاضر فرمانده قولاردوی XXX گوجرانوالا است. او از نزدیکان جنرال باجوا به حساب می‌آید. این جنرال قبلاً در ستاد فرماندهی کل قوا، کار کرده است. امیر از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸ لوای ۱۰ پیاده‌نظام مستقر در لاهور را فرماندهی کرده است. او همچنین به‌عنوان مدیر کل وظایف ستادی در دبیرخانه ریاست ستاد ارتش خدمت کرده است که به او تجربه قابل توجهی در فرماندهی می‌دهد. او پیش از آن در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ مشاور نظامی آصف‌علی زرداری، رییس جمهور وقت پاکستان، بود.
جنرال چراغ‌حیدر بلوچ
این جنرال در حال حاضر فرمانده قولاردوی ملتان است. جنرال چراغ‌حیدر یک بلوچ پنجابی و متعلق به منطقه ساهیوال منطقه سرگودا است. او پیش از این به‌عنوان مدیر کل ستاد مشترک ارتش، رییس آموزش نظامی و فرمانده لوای پیاده‌نظام جهلیم خدمت کرده است.
البته اسم ندیم انجم شیخ، رییس فعلی استخبارات، نیز در فهرست نامزدهای احتمالی دیده می‌شود، اما به باور کارشناسان بعید است که او به ریاست ستاد ارتش انتخاب شود؛ چون به‌تازه‌گی به ریاست استخبارات رسیده است.
انتخاب دشوار
شهبار شریف، نخست‌وزیر پاکستان، در ابتدای نوامبر به لندن رفته بود تا با نواز شریف در مورد رییس آینده ستاد ارتش مشورت کند؛ این‌که چه کسی را برای جانشینی جنرال باجوا انتخاب کند. این انتخاب دشوار است؛ زیرا تاریخ سیاسی پاکستان گواه است که ارتش هر زمانی بخواهد، می‌تواند نخست‌وزیر و کابینه او را خلع کند. ذوالفقار علی بوتو در میان جنرال‌های با‌تجربه و سابقه‌دار، جنرال ضیاالحق را انتخاب کرد که کمترین تجربه را داشت. بوتو فکر می‌کرد که می‌تواند ضیاالحق را زیر کنترل خود داشته باشد، ولی ضیاالحق علیه او کودتا راه انداخت و نخست‌وزیر بوتو را اعدام کرد. نواز شریف در دهه ۹۰ پرویز مشرف را انتخاب کرد و در سال ۱۹۹۹، مشرف علیه شریف کودتا راه انداخت و وی را به خارج از پاکستان تبعید کرد. به همین دلیل، شهباز شریف باید در انتخابش محتاط باشد و گزینه‌ها را به‌صورت جدی بررسی کند تا فردا بلای جان خودش نشود.